Tinh giải luận ngữ (43): Đức trung dung

[ChanhKien.org]

Nguyên văn:

子曰：「中庸(1)之為德也，其至(2)矣乎！民鮮(3)久矣。」(《論語•雍也第六》)

Hán Việt:

Tử viết: “Trung dung chi vi đức dã, kỳ chí hỹ hồ! Dân tiên cửu hỹ.” (Luận Ngữ chương 6 Ung Dã)

Phiên âm:

Zǐ yuē: `Zhōngyōng (1) zhī wèi dé yě, qí zhì (2) yǐ hū! Mín xiān (3) jiǔ yǐ.’

Chú âm:

子ㄗˇ曰ㄩㄝ：「中ㄓㄨㄥ庸ㄩㄥ(1)之ㄓ為ㄨㄟˋ德ㄉㄜˊ也ㄧㄝˇ，其ㄑㄧˊ至ㄓˋ(2)矣ㄧˇ乎ㄏㄨ！民ㄇㄧㄣˊ鮮ㄒㄧㄢ(3)久ㄐㄧㄡˇ矣ㄧˇ。

Chú thích:

1. Trung dung “中庸”: Trung “中” là không thiên không lệch, không quá độ cũng không thiếu hụt. Dung “庸” là hợp với cái lý thông thường mà trường tồn bất biến.

2. Đến “至”: Đạt đến chí cao, có thể thông suốt đến cảnh giới cực cao (hoặc có thể nói là rất trọng yếu).

3. Tiên “鮮”: âm đọc là “xiǎn”như chữ hiển “顯”, nghĩa là ít ỏi, hiếm.

Dịch nghĩa:

Khổng Tử nói: “Đức hạnh Trung dung có thể đạt đến cảnh giới chí cực vô tận! (Cũng nói là rất quan trọng vậy!) Nhưng từ lâu rồi rất ít người có thể đạt đến được loại đức hạnh này”.

Nghiên cứu phân tích:

Học thuyết Trung dung là tư tưởng trọng yếu của Nho giáo. Ý niệm, tư tưởng, tâm thái của con người dường như có năng lực tự giác điều chỉnh, nếu như có thể thấu qua cảm thụ, tri giác và câu thông để điều chỉnh trạng thái cân bằng “trung hòa”, thì đã có thể quay trở về trạng thái đúng đắn của nguyên lý và quy luật Thiên nhân hợp nhất, có thể ổn định xuống mà không xa rời khỏi trạng thái đúng đắn ấy, đây có thể là nguyên nhân quan trọng của sự thịnh suy của sinh mệnh và vạn sự vạn vật. Trong trạng thái đúng đắn này, tất cả những phương diện biểu hiện xuất ra của con người đều là đức hạnh Trung dung này, tu dưỡng đức hạnh Trung dung có thể khiến cho tâm tính bản thân càng ổn định, tâm thái càng chính, sinh mệnh càng phồn vinh, trở thành quân tử, cũng là đạt đến chí cực càng cao hơn, thẳng đến cảnh giới chí thiện chí mỹ.

Đức hạnh trọng yếu này, nhưng con người thời ấy lại ít người có, chẳng trách gì khi Khổng Tử than rằng: “Cảnh giới chí cực vô tận, nhưng từ lâu rồi rất ít người có thể đạt đến được loại đức hạnh này”. Vậy thì tại sao con người đã đánh mất đức hạnh trọng yếu như thế mà không thể điều chỉnh nó quay trở lại? Vì sao con người trong thời gian dài bị lệch xa khỏi trạng thái đúng đắn mà không thể quy chính lại được? Đương nhiên nguyện vọng của bản thân sinh mệnh là rất chủ yếu, nếu như con người không muốn tự mình tu chính lại mình, quy thuận chính Đạo, thế thì sẽ chỉ có thể ngày càng mê lạc, ngày càng không còn hy vọng phản bổn quy chân nữa, cũng không còn hy vọng trạng thái mỹ hảo gì như hài hòa, cân đối, đúng đắn, ổn định, mỹ diệu, thiên nhân hợp nhất nữa, thậm chí còn tê liệt đến hoàn toàn không nhận thức được sự trọng yếu của Trung dung nữa.

Câu hỏi mở rộng:

1. Đức hạnh Trung dung này, tại sao ngay tại thời kỳ của Khổng Tử đã rất ít người có? Thời cổ chẳng phải là có rất nhiều người chân thành, thiện lương sao?

2. Hãy nghĩ xem: Chẳng phải xã hội hiện nay cũng có rất nhiều người chân thành và thiện lương sao?

Tham khảo:

Những người được đánh giá là thiện lương trong xã hội hiện nay, thì dưới con mắt của người thời Khổng Tử có thể là còn chưa đủ chân thành thiện lương. Cũng như thế, những người chân thành thiện lương thời kỳ Khổng Tử, thì dưới sự nhìn nhận của người thời vua Nghiêu vua Thuấn cũng có thể là chưa đủ chân thành thiện lương, mà thời vua Nghiêu vua Thuấn cũng có thể có tương đối nhiều người có đức hạnh Trung dung.

Tức là, tùy theo sự diễn biến của thời đại, nhân tâm xã hội ngày càng rời xa Trung dung, nhưng mỗi người từ nhỏ đến lớn đều trưởng thành ở trong không gian hữu hạn của xã hội thời đó, nên rất khó mà nhận ra nhân tâm xã hội đã rời xa khỏi Trung dung rất nhiều. Chỉ có nhảy ra khỏi thời không của xã hội hữu hạn đó, nhìn tổng thể mọi thời không trong lịch sử, thì mới có thể nhận ra nhân tâm xã hội đã thực sự rời xa khỏi Trung dung rất nhiều, Trung dung chân chính là siêu việt khỏi thời không hữu hạn mà bất động bất biến, sẽ không tùy theo sự biến hóa của các thời kỳ mà hạ thấp tiêu chuẩn.

Trong xã hội đạo đức càng ngày càng bại hoại, thì cũng có Trung dung thuộc về thời không hữu hạn đó, nhưng nó là càng ngày càng rời xa Trung dung, ngày càng gần với “Trung dung của tiểu nhân không kiêng sợ gì”. Trong xã hội rất bại hoại, thì người tương đối tốt có thể cho rằng tự mình là rất tốt, là gần với Trung dung, nhưng trên thực tế, toàn bộ xã hội đã rời xa Trung dung rất nhiều, nên rất khó để nhận ra và khó khởi lên sự coi trọng tính trọng yếu của Trung dung.

3. Làm thế nào để có thể thực hiện đức Trung dung trong thực tiễn? Làm sao để có thể đề cao cảnh giới?

Tham khảo:

Vì Trung dung có thể điều chỉnh niệm đầu tư tưởng và lời nói hành vi của tự mình, có thể phù hợp với cái lý thông thường mà trường tồn bất biến, có thể đạt đến hàm nghĩa của cảnh giới cao hơn v.v., cho nên cũng có vấn đề cần không ngừng học tập đạo lý, tu tâm dưỡng tính, không ngừng thăng hoa. Khi tâm tính tự mình đã đạt đến phù hợp với đạo lý của cảnh giới nào đó, thì sẽ không lại tự tạo ra những vấn đề trong cảnh giới đó nữa, và nhận thức của chúng ta cũng sẽ đạt đến tiêu chuẩn của cảnh giới đó.

Như vậy chúng ta sẽ học được các đạo lý của tầng thâm sâu hơn, trong mọi phương diện của thực tiễn cuộc sống cũng sẽ đề cao tâm tính của mình, điều chỉnh những niệm đầu tư tưởng, xếp đặt chính đáng những quan hệ giữa người và sự vật, khiến cho tự mình có thể biểu hiện được đức hạnh Trung dung, và cảnh giới cũng lại tiếp tục đề cao.

Vì sao có thể đề cao? Là vì tu tâm dưỡng tính mà đạt đến đức hạnh Trung dung, đó chẳng phải là quá trình đề cao tâm tính mà đạt đến tiêu chuẩn của cảnh giới càng cao hơn sao? Khi đã phù hợp với đạo Trung dung rồi, biểu hiện ra đức hạnh Trung dung rồi, chẳng phải là đã đạt đến trong cảnh giới đức hạnh tối cao đó sao? Chẳng phải là đã đạt đến tiêu chuẩn đề cao cảnh giới sao?

Tài liệu tham khảo:

Quân tử hài hòa mà không buông trôi

Tử Lộ xin chỉ giáo Khổng Tử: “Thỉnh tiên sinh có thể nói với con thế nào là mạnh không?”

Khổng Tử hỏi: “Con hỏi về cái mạnh của người phương Nam, hay là cái mạnh của người phương Bắc, hay là cái mạnh con muốn học tập?”

Tử Lộ lại hỏi: “Những cái mạnh này có gì khác nhau không ạ?”

Khổng Tử nói: “Đương nhiên là có khác nhau rồi. Dùng khoan dung nhân hậu ôn hòa mà giáo huấn người khác, không báo thù kiểu ăn miếng trả miếng đối với kẻ ngang ngược hung bạo vô lễ, đó chính là cái mạnh của người phương Nam. Người quân tử là nên có phẩm chất này. Còn coi đao thương giáp trụ như gối ngủ, mọi thời khắc vũ khí quân phục bất ly thân, coi nhẹ cái chết, đó là cái mạnh của người phương Bắc. Những người thượng võ hiếu đấu đều thuộc loại này”.

Tử Lộ lại hỏi: “Xin ý kiến của thầy về cái mạnh mà con nên học tập?”

Khổng Tử trả lời: “Quân tử có thể hài hòa, nhưng không nên buông trôi theo dòng, đây mới là cái mạnh thực sự vậy! Người quân tử muốn làm được dung hòa nhưng lại không buông trôi theo đời, thì cần phải lập được vững vàng đức Trung dung, không thiên lệch. Khi chính trị đất nước tốt đẹp khai sáng, mà vẫn giữ được những phẩm chất vốn có từ thuở ban đầu khi còn nghèo khó; còn khi đất nước chuyên chế hung bạo, không có đức để cai trị điều hành, thì dù có chết cũng không thay đổi chí hướng cả đời của mình, đó mới là người thật sự mạnh vậy!”

Văn hóa truyền thống Trung Quốc nhấn mạnh rằng làm người là cần phải kiên trì phù hợp với chủ trương và nguyên tắc của chính Đạo, không thể tùy tiện trôi theo dòng, tín niệm kiên định vào mục tiêu giá trị của chính đạo đã lựa chọn, chỉ có như vậy mới có thể khích lệ tự mình khắc phục mọi gian khổ khó khăn, dũng mãnh tiến lên, có nghị lực dũng khí không sợ hãi và tín tâm để thực hiện lý tưởng và mục tiêu to lớn.

Dịch từ: https://www.zhengjian.org/node/48868