Tinh giải luận ngữ (42): Liêm sỉ của người quân tử

[ChanhKien.org]

Nguyên văn:

子曰：“巧言令色足恭(1)，左丘明(2)恥之，丘(3)亦恥之。匿怨(4)而友其人，左丘明恥之，丘亦恥之。” (《論語‧公冶長第五》)

Hán Việt:

Tử nói: “Xảo ngôn, lệnh sắc, túc cung (1), Tả Khâu Minh (2) sỉ chi; Khâu (3) diệc sỉ chi. Nặc oán (5) nhi hữu kỳ nhân, Tả Khâu Minh sỉ chi; Khâu diệc sỉ chi”. (Trích Luận Ngữ, chương 5 Công Dã Tràng).

Phiên âm:

Zǐ yuē: “Qiǎo yán lìng sè zú gōng (1), zuǒ qiū míng (2) chǐ zhī, qiū (3) yì chǐ zhī. Nì yuàn (4) ér yǒu qí rén, zuǒ qiū míng chǐ zhī, qiū yì chǐ zhī.”

Chú âm:

子ㄗˇ曰ㄩㄝ：巧ㄑㄧㄠˇ言ㄧㄢˊ令ㄌㄧㄥˋ色ㄙㄜˋ足ㄗㄨˊ恭ㄍㄨㄥ(1)，左ㄗㄨㄛˇ丘ㄑㄧㄡ明ㄇㄧㄥˊ(2)恥ㄔˇ之ㄓ，丘ㄑㄧㄡ(3)亦ㄧˋ恥ㄔˇ之ㄓ。匿ㄋㄧˋ怨ㄩㄢˋ(4)而ㄦˊ友ㄧㄡˇ其ㄑㄧˊ人ㄖㄣˊ，左ㄗㄨㄛˇ丘ㄑㄧㄡ明ㄇㄧㄥˊ恥ㄔˇ之ㄓ，丘ㄑㄧㄡ亦ㄧˋ恥ㄔˇ之ㄓ

Chú thích:

1. Túc cung “足恭”: Cung kính quá mức. Chữ túc “足” (cái chân) phát âm giống chữ cự “巨” là “jù”, nghĩa là to lớn, cự đại.

2. Tả Khâu Minh “左丘明”: Quan Thái sử nước Lỗ (là người chép sử ở nước Lỗ), ông và Khổng Tử vừa là thầy trò vừa là bạn hữu. Ông họ Tả, tên Khâu Minh. Vào những năm cuối đời, Tả bị mù, được gọi là Manh Tả (Tả mù), tương truyền ông chính là tác giả của cuốn “Tả truyện” (tham khảo Bách khoa toàn thư Trung Hoa). “Tả truyện” có tên gọi ban đầu là “Tả thị xuân thu”.

3. Khâu “丘”: Khổng Tử tên là Khâu, tự là Trọng Ni, là người nước Lỗ cuối thời kỳ Xuân Thu (nay là huyện Khúc Phụ, tỉnh Sơn Đông).

4. Nặc oán “匿怨”: Oán hận trong tâm, mà không hiển lộ ra bên ngoài.

Dịch nghĩa:

Khổng Tử nói: “Những người dùng lời lẽ hoa ngôn xảo ngữ dễ nghe, thể hiện ra nét mặt ưa nhìn, phô bày ra thái độ nịnh nọt khiêm cung thái quá, thì Tả Khâu Minh cho rằng thật đáng hổ thẹn, Khổng Tử cũng cho là thật đáng hổ thẹn. Che giấu nỗi oán hận với người khác ở trong tâm, còn biểu hiện bề mặt với người khác lại như thể bạn bè, Tả Khâu Minh cho rằng những người ấy thật đáng xấu hổ, Khổng Tử cũng cho là thật đáng hổ thẹn”.

Nghiên cứu phân tích:

Trong chương “Học nhi”, Khổng Tử viết: “Xảo ngôn, lệnh sắc, tiên hỹ nhân”, tức là những người cố tình nói ra những lời ngọt ngào dễ nghe thì hiếm khi có trái tim nhân hậu. Vì thể diện, vì những ham muốn cá nhân, vì để duy trì mối quan hệ hữu hảo ở bề ngoài, mà biểu hiện khẩu thị tâm phi, trong ngoài bất nhất, đóng kịch giả dối, dần dần sẽ làm mất đi bản tính thành thực thiện lương và chân chính của con người. “Những người dùng lời lẽ hoa ngôn xảo ngữ dễ nghe, thể hiện ra nét mặt ưa nhìn, phô bày ra thái độ nịnh nọt khiêm cung thái quá” và “Che giấu nỗi oán hận với người khác ở trong tâm” đều là người đạo đức bại hoại, những người tu dưỡng tâm tính lại càng phải nên lấy đó làm sỉ nhục, lại càng phải nhận rõ những ngôn hành cử chỉ đó là sản phẩm của nhân tâm biến dị, là căn nguyên dẫn đến sự biến dị nhân tâm và đạo đức bại hoại; đây chính là vị tư vị ngã, biểu hiện cụ thể là giả dối không thực, là ghen tức tật đố, là không tự biết xấu hổ v.v. Nếu như ai ai cũng tự biết xấu hổ thì sẽ không nhận thức như thế, cũng sẽ không tiếp nhận những biểu hiện đáng xấu hổ như thế, thì những biểu hiện xấu hổ ấy sẽ bị cự tuyệt, sẽ không có thị trường, đây chính là tự giác duy hộ bản tính đạo đức và thiện lương.

Tham khảo mở rộng

1. Trong xã hội mà tiêu chuẩn đạo đức thấp kém, thì cái tâm biết xấu hổ cũng mờ nhạt, ví như: chê cười người nghèo chứ không chê cười kỹ nữ. Nhiều người cho rằng chỉ cần không vi phạm pháp luật ở xã hội này, thì có xấu hổ cũng không sao. Nếu như muốn tu dưỡng tâm tính, thì nên dùng pháp luật đo lường hay là tiêu chuẩn đạo đức cao hơn để đo lường? Nếu như không dùng tiêu chuẩn đạo đức cao hơn mà ước thúc bản thân, chẳng phải sẽ dễ bị dòng nước cuốn đi sao? Thậm chí lại còn lửa cháy đổ thêm dầu sao? Khi một người bắt đầu nhận thức cái xã hội ấy, thích ứng với xã hội ấy và chạy theo trào lưu xã hội ấy thì người đó đã thực sự bị ô nhiễm rồi. Trưởng thành trong cái xã hội đạo đức thấp kém như vậy, mọi người đã quen với những điều đó và coi là bình thường rồi, nên người đó rất khó mà nhận ra, rất khó mà tự cảm thấy xấu hổ với những việc đó, ngoại trừ trường hợp họ đã đề thăng đạo đức thông qua tu dưỡng đạo đức rồi quay lại nhìn thì mới cảm nhận được.

2. Rất nhiều chuyện bất hạnh thường là do tâm tật đố và tâm oán hận tạo thành. Một người càng vị tư vị ngã, thì tiêu chuẩn đạo đức của họ sẽ càng thấp kém, nên sẽ càng khó phân biệt thế nào là tốt-xấu, Thiện-ác, nên dễ đồng tình với những quan niệm giá trị quan thấp kém, cũng dễ bị tật đố, dần dần nhập vào vô tri phong kín tự mình và tự làm tự chịu.

Hãy nghĩ xem: Con người là nên từ gốc rễ xả bỏ cái tâm căm ghét hận đời, và lấy chân thành thiện lương mà đối nhân xử thế thì chẳng sẽ càng tốt hơn hay sao? Còn nếu vẫn ôm giữ tâm tật đố, ăn nói khéo léo, dáng vẻ hiền lành bề ngoài, để đóng kịch giả dối thì chẳng bị ô nhiễm hay sao?

Câu chuyện lịch sử

Hành động của bản thân phải có liêm sỉ

Mạnh Tử nói với Công Tôn Châu: “Con người không thể không biết liêm sỉ, nhưng mà con người bây giờ có rất nhiều người đã không còn biết liêm sỉ về hành vi của mình, đây mới là sự sỉ nhục thực sự vậy!”

Công Tôn Châu hỏi Mạnh Tử: “Xin tiên sinh giải thích rõ?”

Mạnh Tử liền kể cho Công Tôn Châu một câu chuyện:

Nước Tề có một người, anh ta ở cùng nhà với vợ cả và vợ lẽ. Chồng của họ mỗi khi ra ngoài, thì nhất định là cơm no rượu say rồi mới về. Vợ cả của anh ấy hỏi, anh đi ăn uống với những ai thế? Mỗi lần anh ta đều nói tên của những nguời giàu có quyền lực. Thế nên bà vợ cả rất ngạc nhiên, bèn bàn với bà vợ lẽ: “Chồng chúng ta ra ngoài, nhất định là ăn no uống say rồi mới về nhà, nói rằng uống rượu cùng những người giàu có danh giá. Nhưng từ trước tới giờ cũng chưa thấy có người danh giá nào đến nhà chúng ta. Tôi định đi theo chồng để xem anh ấy đã đi đâu”.

Thế rồi sáng sớm ngày hôm sau, vợ của người nước Tề ấy đã lặng lẽ đi theo sau chồng, để xem anh ấy đến đâu, nhưng thấy rằng không có ai ở trong thành này để ý đến chồng mình, ngay cả không có một ai đứng lại nói chuyện với anh ấy. Cuối cùng người chồng đi vào nghĩa địa ở ngoài cổng thành phía đông, xin đồ ăn từ những người quét mộ. Những người khác đối xử với anh ta rất coi thường.

Sau khi vợ anh ta về, đã kể với bà vợ lẽ tất cả những gì đã thấy: “Chồng là nơi mà chúng ta dựa vào suốt đời a! Nhưng chồng chúng ta lại là như thế”. Thế là cả hai người cùng nhau khóc, nhưng chồng của họ cũng không hề biết gì cả. Khi anh ta đi về nhà vẫn dương dương đắc ý tỏ ra oai phong trước mặt cả hai người vợ.

“Sỉ” là giới hạn đạo đức thấp nhất mà Nho giáo đề xuất, là khởi điểm mà con người tự hoàn thiện đạo đức tự thân. Nho giáo cho rằng con người tất phải có liêm sỉ, chỉ có sau khi biết thế nào là hổ thẹn nhục nhã, mới có thể phân biệt rõ ràng thị và phi, đúng và sai, thiện và ác, có như thế mới có thể tránh không làm những việc vô đạo đức. Nếu không thì không biết thế nào là “hổ thẹn nhục nhã” để từ đó mà sửa chữa, để từ đó mà đề cao cảnh giới tư tưởng của tự mình.

Dịch từ: https://www.zhengjian.org/node/48868