*: Ta sẽ không đi cùng với kẻ tay không bắt hổ, lội nước qua sông, đến chết cũng không hối cải
[ChanhKien.org]
Nguyên văn
子謂顏淵曰：“用之則行，捨之則藏(1)，惟我與爾有是夫(2)！”子路曰：“子行三軍(3)，則誰與(4)？”子曰：「暴虎(5)馮河(6)，死而無悔者，吾不與也。必也臨事而懼(7)，好謀而成者也。」(《論語·述而第七》)
Hán Việt
Tử vị Nhan Uyên viết: “Dụng chi tắc hành; xả chi tắc tàng; duy ngã dữ nhĩ hữu thị phu”. Tử Lộ viết: “Tử hành tam quân, tắc thùy dữ?” Tử viết: “Bạo hổ bằng hà, tử nhi vô hối giả, ngô bất dữ dã. Tất dã lâm sự nhi cụ, hiếu mưu nhi thành giả dã”. (Luận ngữ – Thuật nhi đệ thất)
Phiên âm
Zǐ wèi Yán Yuān yuē: “Yòng zhī zé xíng, shě zhī zé cáng, wéi wǒ yǔ ěr yǒu shì fū!” Zǐ Lù yuē: “Zǐ xíng sān jūn (3), zé shuí yǔ?”. Zǐ yuē: “Bào hǔ píng hé, sǐ ér wú huǐ zhě, wú bù yǔ yě. Bì yě lín shì ér jù, hào móu ér chéng zhě yě.” (“Lúnyǔ·Shù ér dì qī”)
Chú âm
子 (ㄗ˙) 謂 (ㄨㄟˋ) 顏 (ㄧㄢˊ) 淵(ㄩㄢ) 曰 (ㄩㄝ)：“用 (ㄩㄥˋ) 之 (ㄓ) 則 (ㄗㄜˊ) 行 (ㄒㄧㄥˊ)，捨 (ㄕㄜˇ) 之 (ㄓ) 則 (ㄗㄜˊ) 藏 (ㄘㄤˊ)，惟 (ㄨㄟˊ) 我 (ㄨㄛˇ) 與 (ㄩˇ) 爾 (ㄦˇ) 有 (ㄧㄡˇ) 是 (ㄕˋ) 夫 (ㄈㄨ)！” 子 (ㄗˇ) 路 (ㄌㄨˋ) 曰 (ㄩㄝ)：“子(ㄗ˙) 行 (ㄒㄧㄥˊ) 三 (ㄙㄢ) 軍 (ㄐㄩㄣ)(3)，則 (ㄗㄜˊ) 誰 (ㄕㄨㄟˊ) 與 (ㄩˇ) (4)？” 子 (ㄗˇ) 曰 (ㄩㄝ)：「暴 (ㄅㄠˋ) 虎 (ㄏㄨˇ) 馮 (ㄈㄥˊ) 河 (ㄏㄜˊ)，死 (ㄙˇ) 而 (ㄦˊ) 無 (ㄨˊ) 悔 (ㄏㄨㄟˇ) 者 (ㄓㄜˇ)，吾 (ㄨˊ) 不 (ㄅㄨˋ) 與 (ㄩˇ) 也 (ㄧㄝˇ)。必 (ㄅㄧˋ) 也 (ㄧㄝˇ) 臨 (ㄌㄧㄣˊ) 事 (ㄕˋ) 而 (ㄦˊ) 懼 (ㄐㄩˋ)，好 (ㄏㄠˇ) 謀 (ㄇㄡˊ) 而 (ㄦˊ) 成 (ㄔㄥˊ) 者 (ㄓㄜˇ) 也 (ㄧㄝˇ)。」(《論 (ㄌㄨㄣˊ) 語 (ㄩˇ) · 述 (ㄕㄨˋ) 而 (ㄦˊ) 第 (ㄉㄧˋ)七 (ㄑㄧ)》)
【註釋】
(1)捨之則藏：捨，捨棄，不用。藏，隱藏。
(2)夫：語氣詞，相當於「吧」。
(3)行三軍：統帥軍隊。 “行”，率領。 “三軍”，是當時大國所有的軍隊，每軍約一萬二千五百人。
(4)與：在一起的意思。
(5)暴虎：赤手空拳與老虎搏鬥。
(6)馮河：徒步過河。
(7)臨事而懼：遇到事情便格外小心謹慎。 「懼」是謹慎、警惕的意思。
Chú thích
1. Xả chi tắc tàng (捨之則藏): Xả là xả bỏ, không cần dùng đến. Tàng là ẩn giấu, cất giữ.
2. Phu (夫): Trợ từ ngữ khí, tương tự như từ “吧” (nhé).
3. Hành tam quân (行三軍): Nghĩa là thống lĩnh quân đội. “行” (hành) tức là dẫn đầu, chỉ huy. “三軍” (tam quân hay ba quân) là chỉ toàn bộ quân đội của một nước lớn lúc bấy giờ, mỗi quân có khoảng 12500 người.
4. Dữ (與): Có nghĩa là cùng nhau.
5. Bạo hổ (暴虎): Chiến đấu với hổ bằng tay không, không có vũ khí.
6. Bằng hà (馮河): Đi bộ qua sông.
7. Lâm sự nhi cụ (臨事而懼): Khi gặp sự việc gì thì đặc biệt cẩn thận và thận trọng. “懼” (cụ) có nghĩa là cẩn thận, cảnh giác.
Diễn nghĩa
Khổng Tử nói với Nhan Uyên rằng: “Chỉ có ta và con là có thể làm được việc sẵn sàng đảm đương chức trách khi được bổ nhiệm, lặng lẽ lui về ở ẩn khi không được trọng dụng!”
Tử Lộ hỏi Khổng Tử: “Thưa thầy, nếu là người thống lĩnh ba quân thì thầy sẽ chọn ai làm cộng sự?”
Khổng Tử đáp: “Ta sẽ không làm việc cùng với kẻ tay không đánh hổ, lội nước qua sông, đến chết cũng không hối cải. Người làm việc cùng ta nhất định phải là người thận trọng trong xử lý công việc, biết lên kế hoạch để có thể hoàn thành nhiệm vụ”.
Nghiên cứu và phân tích
Trong chương này, Khổng Tử đã đưa ra ý kiến rằng không thể thống lĩnh quân đội cùng với người “tay không bắt hổ, lội nước qua sông, đến chết cũng không hối cải”. Bởi ông cho rằng, những người ấy tuy xem nhẹ cái chết nhưng lại hữu dũng vô mưu nên không thể thành tựu đại sự. “Dũng” là một điều quan trọng trong phạm trù đạo đức của Khổng Tử. Nhưng dũng không phải là làm bừa, mà là “khi gặp việc thì biết lo toan, tính toán và lên kế hoạch để hoàn thành công việc”. Chỉ những ai trí dũng song toàn như thế mới thực sự phù hợp với tinh thần của chữ “dũng”.
Câu hỏi mở rộng
1. Từ câu nói của Khổng Tử bạn có thể suy ra ý nghĩa của câu “dụng hành xả tàng” không?
(Gợi ý: Chỉ cách ứng xử thuận theo tự nhiên, nếu được làm quan thì làm quan, không được làm quan thì sẵn sàng buông bỏ, không cưỡng cầu vinh hoa phú quý).
2. Để đạt được cảnh giới được nhắc đến ở câu hỏi 1 ở trên thì cần có sự tu dưỡng như thế nào?
(Gợi ý: Coi nhẹ danh lợi)
3. Câu trả lời của Khổng Tử với Tử Lộ thể hiện điều gì? Liệu Tử Lộ có thể tiếp thu không?
(Gợi ý: Phương pháp giáo dục tiếp cận từ từ của Khổng Tử cho thấy sự thấu hiểu và kỳ vọng của ông đối với Tử Lộ. Tử Lộ là người luôn vui vẻ khi nghe góp ý của người khác nên có thể lắng nghe những lời khuyên thẳng thắn của thầy.)
Tài liệu đọc hiểu
Tay không bắt hổ, lội nước qua sông
Trọng Do, tự Tử Lộ, ngay từ khi còn trẻ đã nổi tiếng là người có dũng khí. Sau khi Tử Lộ trở thành học trò của Khổng Tử, Khổng Tử đã nói với người khác rằng: “Từ khi có Tử Lộ ở bên cạnh, không còn ai dám nói lời độc ác, gây tổn thương trước mặt ta”.
Khi thấy Tử Lộ không chăm chỉ đọc sách, Khổng Tử liền khuyên bảo, nhưng anh ta nói rằng: “Trúc ở Nam Sơn không cần uốn nắn mà vẫn thẳng tắp, nếu đem vót làm mũi tên thì có thể bắn xuyên cả da tê giác. Vậy nên học tập thì có tác dụng gì!” Khổng Tử đáp: “Nếu mũi tên ấy được gắn thêm lông chim và bọc thêm mũi sắt thì sẽ bắn được xa hơn nữa”. Thế nhưng Tử Lộ vẫn không nghe.
Có một lần, Tử Lộ hỏi Khổng Tử: “Thưa thầy, nếu là người thống lĩnh tam quân thì thầy sẽ chọn ai làm việc cùng mình?” Khổng Tử đáp: “Ta không thích những kẻ tay không đánh hổ, lội nước qua sông, tự cho là mình dũng cảm không sợ chết. Ta cần người khi gặp việc thì biết bình tĩnh suy xét và tìm tòi trăm phương ngàn kế để đạt được thành công”.
Về sau, Tử Lộ ra làm quan ở nước Vệ. Vào năm 480 Công nguyên, nước Vệ xảy ra nội chiến, rất nhiều người đã bị chết. Sau khi biết chuyện, Khổng Tử đã thốt lên rằng: “Than ôi, lần này Tử Lộ gặp nạn rồi!” Quả nhiên, Tử Lộ đã một mình quay trở về kinh thành với mong muốn kiên quyết trừng phạt những kẻ phản loạn, nhưng cuối cùng ông lại bị giết chết.
Câu nói “Tay không bắt hổ, lội nước qua sông” được dùng để ví von những kẻ hữu dũng vô mưu.
(Trích “Luận ngữ”, “Sử ký – Trọng Ni đệ tử liệt truyện”)
Bài tập
1. Người ta thường nói rằng: “Nhất thể lưỡng diện”. Nhìn từ các góc độ khác nhau, bạn thấy tính cách của Tử Lộ có những ưu điểm và nhược điểm gì?
2. Bạn có hiểu được tính cách của chính mình không? Làm thế nào để có thể duy trì ưu điểm và cải thiện khuyết điểm của bản thân?
Dịch từ: https://www.zhengjian.org/node/48868
