Tác giả: Đồng Hân
[ChanhKien.org]
Chương 4: Phục Hy khởi mông
Mục 2. Quẻ Mông trong “Kinh Dịch”
Trong phần này, chúng tôi chủ yếu thuyết giảng về quẻ Mông (quẻ thứ tư: Sơn Thủy Mông), bên dưới là Khảm ☵, bên trên là Cấn ☶.
Kinh Dịch với hai quẻ xếp chồng lên nhau tạo thành sáu hào, cứ thế diễn hóa thành 64 quẻ. Về Kinh Dịch, Phục Hy có cống hiến lớn nhất, chính ông đã tạo ra Bát quái; sau này vào triều nhà Thương và nhà Hạ đã xuất hiện Kinh Dịch, Kinh Dịch mà chúng ta nhắc đến ngày nay, chính là Kinh Dịch vào thời Chu, khi Chu Văn Vương bị giam tại Dữu Lý, ông đã suy diễn 64 quẻ của Bát quái, viết ra hào từ, về sau được Chu Công, em trai Chu Võ Vương, tiến hành chỉnh lý, cuối cùng Khổng Tử đã nghiên cứu chỉnh lý chú giải thành “Thập Dực”, tức “Dịch Truyện”, thuyết giải xoay quanh hai chữ “quẻ (卦)” và “hào (爻)”.
Đầu tiên, về thứ tự xuất hiện của quẻ “Mông” trong 64 quẻ của Kinh Dịch, Kinh Dịch mà chúng ta biết có 64 quẻ, nhưng vị trí của 64 quẻ này vào triều đại nhà Hạ, nhà Thương và nhà Chu không giống nhau. Vào triều Hạ, nó được gọi là “Liên Sơn Dịch”, bắt đầu từ quẻ Cấn, có nghĩa là sự phát triển của sự mọi vật hệt như hình dáng của những ngọn núi liên tiếp nhau; “Quy Tàng Dịch” thời Thương lại khởi đầu bằng quẻ Khôn, có ý nghĩa là vạn vật rồi cũng sẽ trở về lòng đất, còn Kinh Dịch lại được mở đầu với hai quẻ Càn và Khôn. Sự sắp xếp của 64 quẻ này là có trình tự, vậy nên Khổng Tử đã viết thêm “Tự Quái Truyện”, để giảng giải về trình tự này.
Vì sao nói quẻ Mông trong Kinh Dịch là vô cùng đặc biệt? Quẻ Càn đại biểu cho Trời, quẻ Khôn đại biểu cho Đất, tất cả chúng đều là do Trời và Đất sinh ra, vậy nên trước nhất phải có hai quẻ Càn và Khôn, Càn tượng trưng cho Trời, tượng trưng cho người quân vương, cho người cha, cho sự nam tính, là tượng trưng của bậc bề trên, còn Khôn tượng trưng cho Đất, tượng trưng cho hoàng hậu, cho người mẹ, cho sự nữ tính, là tượng trưng của người bề dưới. Còn quẻ thứ ba là quẻ Truân (屯), quẻ thứ tư là quẻ Mông (蒙), quẻ thứ năm là quẻ Nhu (需), cũng chính là nói vị trí thứ tư trong trình tự sắp xếp của 64 quẻ chính là quẻ Mông, đương nhiên Càn – Khôn ắt phải đứng tại vị trí đầu, vì nó là Trời – Đất, cha – mẹ, nhưng những quẻ tiếp theo được sinh ra thì đều có trật tự, bên trong trật tự ấy là có đạo lý, tất nhiên Phục Hy, Chu Văn Vương không hề nói ra đạo lý này, chỉ có Khổng Tử sau này mới thuyết giải về nó, ví như “Truân giả, vật chi sử sinh dã” (tạm dịch: Truân nghĩa là lúc vạn vật mới sinh ra). Truân, là âm và dương, trời và đất, càn và khôn, cùng va chạm tương hỗ mà sinh ra biến hóa, biến hóa này đầu tiên sinh ra quẻ Truân, quẻ Truân tượng trưng cho sự sáng lập. Đến quẻ thứ tư: “Vật sinh tất mông, cố thụ chi dĩ mông, mông giả, mông dã, vật chi trĩ dã” (tạm dịch: vật mới sinh ra, tất nhiên non yếu mà mù mờ, do đó vẫn còn mông muội, vạn vật còn thơ bé).
Sinh mệnh vừa mới được sinh ra chẳng phải rất nhỏ bé sao? “Vật chi trĩ dã”, khi còn sơ sinh, còn thơ ấu, thì gọi là mông; từ khi còn nhỏ đến lúc trưởng thành thì cần gì? Cần được giáo dục, vỡ lòng, đây chính là mông. Đứa trẻ chưa biết gì, nó hãy còn bé, cần được giáo dục. “Vật trĩ bất khả bất dưỡng dã, cố thụ chi dĩ nhu” (tạm dịch: Những sinh vật non nớt cần được nuôi dưỡng, được cung cấp những gì chúng cần), “nhu” là cho ăn, cho uống, đề cập đến việc một sinh mệnh vừa mới ra đời, đã cần phải được giáo dục, chính là nói việc giáo dục là cực kỳ quan trọng. Chẳng phải những đứa trẻ thời nay chưa ra đời đã được thai giáo hay sao? Vậy nên việc giáo dục từ thuở còn thơ là cực kỳ quan trọng, khi đứa trẻ chưa bị vấy bẩn thì cần dạy nó những điều tốt, thế nên từ thứ tự sắp xếp trước sau trong 64 quẻ Kinh Dịch đã thể hiện được tầm quan trọng của quẻ Mông, cũng chính là tầm quan trọng của giáo dục, một sinh mệnh mới ra đời, điều đầu tiên cần luôn là được giáo dục. Nhu (需) là nói về dinh dưỡng vật chất, là điều cần thiết bắt buộc cho quá trình trưởng thành khỏe mạnh của cơ thể đứa trẻ, còn mông là nói về tinh thần, là sự trưởng thành về đạo đức buộc phải có của sinh mệnh, mông là nghĩa là giáo dục vỡ lòng, quẻ Mông đàm luận về giáo dục, về vị trí hàng đầu của giáo dục đạo đức, còn dinh dưỡng vật chất lại nằm ở vị trí thứ hai, đây là sự thể hiện chân chính của văn hóa chính thống Trung Hoa, là kiến chứng của văn minh đạo đức Trung Hoa.
Mọi người đều biết trong “Tam Tự Kinh” có một câu rằng: “Ngọc bất trắc, bất thành khí; nhân bất học, bất tri nghĩa” (tạm dịch: Ngọc không mài, không thành đồ quý. Người không học, không biết nghĩa), còn trong “Học Ký” có giảng: “Nhân bất học, bất tri đạo” (tạm dịch: Người không học, không hiểu đạo). Đứa trẻ này nếu không học tập sẽ không thể tri “đạo” (hiểu đạo). Vậy nên ta cần giáo dục nó, sau khi đứa trẻ được sinh ra thì điều đầu tiên cần làm chính là giáo dục, chính là quẻ Mông. Mông, một đứa trẻ còn mông muội, chưa hiểu gì, “vật chi trĩ dã”, trẻ thơ còn nhỏ, thì phải dạy dỗ, thế nên quẻ Mông đã nhấn mạnh: việc quan trọng đầu tiên nhất khi một người được sinh ra chính là giáo dục.
Trong “Học Ký” còn có một câu thế này: “Kiến quốc quân dân, giáo học vi tiên”, ý nói rằng, để kiến lập một quốc gia, thống trị người dân trăm họ, thì việc quan trọng hàng đầu chính là dạy dỗ, giáo hóa. Mọi người hãy xem, đối với một cá nhân, hay một đơn vị mà nói, “quân tử như dục hóa dân thành tục, kỳ tất do học hồ” (tạm dịch: người quân vương muốn dạy cho người dân nề nếp, ắt phải từ việc giáo dục). Làm người lãnh đạo, nếu muốn thay đổi nếp sống của một quốc gia, nề nếp một đơn vị, đều phải thông qua việc giáo dục, dạy học. Thứ tự trong Kinh Dịch đã nhấn mạnh tính trọng yếu của việc giáo dục.
Chú thích:
Thập Dực: tập hợp mười bài chú giải, bình luận về Kinh Dịch, một trong Ngũ Kinh của Nho giáo.
