Ấu Học Quỳnh Lâm bút đàm (8): Lý đoan và nhân nhật

Tác giả: Lưu Như

[ChanhKien.org]

Nguyên Văn chữ Hán và Chú âm:

爆(ㄅㄠˋ) 竹(ㄓㄨˊ) 一(ㄧ) 聲(ㄕㄥ) 除(ㄔㄨˊ) 舊(ㄐㄧㄡˋ),

桃(ㄊㄠˊ ) 符(ㄈㄨˊ) 萬(ㄨㄢˋ) 戶(ㄏㄨˋ) 更(ㄍㄥ) 新(ㄒㄧㄣ )。

履(ㄌㄩˇ) 端(ㄉㄨㄢ), 是(ㄕˋ) 初(ㄔㄨ) 一(ㄧ) 元(ㄩㄢˊ) 旦 (ㄉㄢˋ)；

人(ㄖㄣˊ) 日(ㄖˋ), 是(ㄕˋ) 初(ㄔㄨ) 七(ㄑㄧ) 靈(ㄌㄧㄥˊ ) 辰(ㄔㄣˊ)。

Bính âm:

Bào zhú yī shēng chú jiù,

táo fú wàn hù gēng xīn.

Lǚ duān, shì chū yī yuán dàn;

rén rì, shì chū qī líng chén.

Âm Hán Việt:

Bạo trúc nhất thanh trừ cựu,

đào phù vạn hộ canh tân.

Lý đoan, thị sơ nhất nguyên đán;

nhân nhật, thị sơ thất linh thần.

Giải nghĩa từ ngữ:

(1) 桃符 (Đào phù): Hai tấm gỗ đào treo trước cửa, trên đó có viết tên hai vị Thần là Thần Đồ và Uất Luật để trấn áp tà ma, gọi là đào phù, mỗi năm đều sẽ được đổi tấm mới một lần. Về sau dần dần phát triển thành câu đối Tết.

(2) 履 (Lý): Giẫm, đạp.

(3) 端 (Đoan): ban đầu; mở đầu; lúc khởi đầu; bắt đầu.

(4) 人日 (Nhân nhật): Mùng 7 tháng Giêng âm lịch gọi là “nhân nhật”. Nhân nhật tức là ngày sinh nhật của con người.

(5) 灵辰 (Linh thần): Con người là anh linh của vạn vật, cho nên được gọi là “linh thần”.

Bản dịch tham khảo

Tiếng pháo vang rền tiễn đưa một năm cũ, nhà nhà đều thay một tấm Đào phù (câu đối) mới trên cánh cửa. Lý đoan có nghĩa là ngày mồng một tháng Giêng âm lịch; nhân nhật là mùng bảy tháng Giêng âm lịch.

Đọc sách luận bút

Có thể nói đến bài học này, những đặc điểm của cuốn bách khoa toàn thư của bộ sách giáo khoa nhập môn dành cho trẻ em này đã được thể hiện vô cùng rõ ràng, bằng hình thức văn học ưu mỹ, quyển sách đã dạy cho trẻ nhỏ nhiều kiến thức đa dạng, khiến cho chúng ta không những không cảm thấy nhàm chán nhạt nhẽo mà còn thu được rất nhiều tri thức và tài liệu thực tế, thậm chí khiến người ta vô cùng thỏa mãn. Bởi vì cuốn sách sử dụng những điển cố, thần thoại gần gũi và có nguồn gốc rất sâu xa, khiến chúng ta không còn cảm thấy rằng đang đọc một cuốn bách khoa toàn thư, từ đó khơi dậy tính hiếu kỳ và hứng thú đọc sách của trẻ em.

Trong bài này, hai câu đầu tương đối quen thuộc với mọi người, có liên quan đến phong tục ngày Tết, và những danh từ đề cập ở câu sau tuy không quen thuộc với mọi người nhưng cũng là nét văn hóa ngày Tết cổ xưa. Đằng sau những nét văn hóa này chủ yếu là những câu chuyện Thần thoại.

“Lý đoan” đại khái có một số giải thích, ý nghĩa cơ bản đều liên quan đến mở đầu. Một là việc tính toán niên lịch bắt đầu từ ngày mồng một tháng Giêng, nên gọi là “Lý đoan”. Mọi người đã từng nghe câu thành ngữ “như lý bạc băng” (như đi trên lớp băng mỏng), chẳng phải chữ lý (履) này có nghĩa là đi bộ hoặc chạy bộ; Và chữ đoan (端) có nghĩa là một đầu, ý là sự khởi đầu, hàm nghĩa bắt đầu; vì vậy khi ghép với nhau, thì “Lý đoan” chính là bắt đầu cất bước, ý nghĩa là bắt đầu làm một việc gì đó. Điều vừa nói chính là ngày đầu tiên được tính theo lịch thời cổ đại, cho nên dùng để chỉ mùng một tháng Giêng âm lịch.

Trong “Tả Truyện – Văn Tây Nguyên Niên” có ghi: “Năm đó, lịch đặt tháng nhuận vào tháng ba, thế là không theo đúng lễ. Xưa Tiên Vương đặt lịch đúng thời: Bắt đầu tính từ buổi đầu, thì toán số không sai nhầm. Giữ phần chính ở giữa, thì dân tin tưởng không nghi ngờ. Các ngày thừa cho vào cuối thì việc không rối loạn.” Đỗ Dự chú giải: “Việc đặt lịch thì phải tính toán điểm khởi đầu”. Khổng Dĩnh Đạt giải thích: “Lý là bước đi, là bước đầu tiên, gọi là việc tính toán ngày khởi đầu của lịch”. Do đó sau này nói “lý đoan” là chỉ ngày mùng một tháng Giêng Hoàng lịch (âm lịch). Đây là một bản ghi chép giải thích sớm nhất của hai học giả thời cổ đại về từ lý đoan.

Ngoài ra còn chỉ sự thay đổi niên hiệu của các Đế Vương cổ đại khi mới lên ngôi, và thường chỉ sự khởi đầu của sự vật. Nếu hiểu được những từ ngữ này, thì sau này đọc sách cổ sẽ nhanh chóng hiểu được ý nghĩa của nó.

“Nhân nhật” vốn là một nét văn hóa phong tục đầu năm rất quen thuộc ở Trung Quốc, nhưng ngày nay đã biến mất khỏi Đại Lục, còn Đài Loan và Nhật Bản vẫn giữ được truyền thống này, cứ vào mùng bảy tháng Giêng, người Nhật làm món cháo thất thảo để đuổi tà đón phúc, chúc mừng ngày sinh của loài người, cảm tạ Nữ Oa Nương Nương, vị Thần đã tạo ra con người vào ngày này.

Kể chuyện

Câu chuyện về “Niên”

Đối với người Hoa ở các nơi trên toàn thế giới mà nói, Tết Nguyên đán là ngày Tết quan trọng nhất trong năm, đây là ngày Tết tràn đầy không khí rộn rã và vui mừng, và cũng là một ngày tốt để đoàn tụ với người thân và bạn bè.

Về nguồn gốc của Tết Nguyên đán, có nhiều truyền thuyết phong phú và đầy màu sắc bắt nguồn từ hàng ngàn năm trước; trong đó truyền thuyết nổi tiếng nhất là truyền thuyết về “Niên thú”. “Niên thú” là một con quái vật độc ác và hung dữ, cứ đến đêm giao thừa (30 tháng Chạp âm lịch) là nó sẽ đi ra ngoài ăn thịt người, vì thế trong đêm giao thừa, mọi người luôn dìu già dắt trẻ đi lên núi để tránh sự tấn công của “Niên thú”.

Sau đó có một vị Thần Tiên biết sự tình này, ngài rất thương cảm cho người dân ở thế gian nên đã hạ phàm để dạy cho người dân cách ngăn chặn sự nguy hại của “Niên thú”. Vốn Niên thú cực kỳ sợ màu đỏ, ánh lửa và âm thanh ồn ào; vì vậy mọi người dán giấy đỏ lên cửa, đốt đuốc và đốt pháo suốt đêm để dọa “Niên thú”. “Niên thú” không được gì đành phải tháo chạy về núi sâu. Sáng hôm sau, mọi người chúc mừng nhau, tiếng “chúc mừng” vang lên không dứt, đắm mình trong niềm vui thắng lợi và được tái sinh khi đánh bại “Niên thú”.

Kể từ đó, cứ đến đêm giao thừa, nhà nào cũng đèn đuốc sáng choang, dán câu đối Tết màu đỏ trên cửa, đợi đến giao thừa thì đốt pháo, rồi dần dần trở thành một phong tục.

Câu chuyện về Đào phù, câu đối Tết và Môn Thần

Tết Nguyên Đán, câu đối dán hai bên cửa còn được gọi là câu đối Tết. Các câu đối Tết sớm nhất được phát triển từ đào phù để trừ tà. Bắt đầu ngay từ thời nhà Chu, người dân Trung Quốc đã có tập tục treo đào phù trong Tết Nguyên Đán. Cái gọi là đào phù là có liên quan đến hai vị đại Thần là “Thần Đồ” và “Uất Luật” đã hàng phục ma quỷ trong truyền thuyết.

Tương truyền có một cây đào lớn trên núi Đào Đô ở Đông Hải, thân cây uốn lượn vươn dài, bóng râm của cây có thể che được mặt đất ba ngàn dặm. Quỷ môn nằm giữa cành đào lớn phía đông bắc, ngày nào cũng có ma quỷ ra vào cửa này. Dưới gốc cây có hai vị Thần tướng là Thần Đồ và Uất Luật trấn giữ. Hai vị Thần tướng này rất lợi hại, chỉ cần thấy ác quỷ làm hại đến người tốt thì họ sẽ dùng dây sậy trói chúng lại và ném lên núi cho hổ ăn. Thần Đồ và Uất Luật ngày đêm tuần tra dưới cây đào, ác quỷ và yêu quái đều không dám đến quấy rối. Vì vậy, người ta tạc tượng hai vị Thần Tướng này bằng gỗ đào đặt hai bên cổng để xua đuổi ma quỷ, trấn áp tà ma, cầu bình an. Sau đó, dần dần đơn giản hóa, họ chỉ vẽ tượng Thần Đồ bên trái, Uất Luật bên phải. Cuối cùng, tên của hai vị thần được viết trên hai tấm gỗ đào, treo ở hai bên cổng, nghe nói là hiệu quả như nhau. Thần Đồ và Uất Luật chính là “Môn Thần” mà dân gian thường gọi. Tấm ván đào như vậy chính là đào phù.

Sau đó đào phù dần dần được đơn giản hóa, trên giấy đỏ vuông vẽ lên hình một quả đào, rồi lại viết tên của Thần Đồ và Uất Luật vào đó. Từ thời nhà Đường về sau, một số câu nói may mắn được viết trên giấy đỏ này, sau đó sửa thành câu đối, dần dần hình thành câu đối Tết ngày nay. Vào thời kỳ Ngũ Đại Thập Quốc, Mạnh Sưởng hoàng đế của nhà Hậu Thục đã viết câu “Tân niên nạp dư khánh, Gia tiết hiệu trường Xuân” (Tạm dịch: Năm mới hưởng niềm vui, Tết lành báo xuân đẹp), đây là câu đối Tết sớm nhất của Trung Quốc. Kể từ khi Mạnh Sưởng đề chữ lên Đào Phù, giới văn nhân học sĩ làm theo, thế là phong tục viết câu đối Tết liền dần dần được lưu truyền.

Tuy nhiên, vào thời nhà Tống câu đối Tết vẫn được gọi là đào phù, Đào Phù thật sự được gọi là câu đối Tết lại là chuyện của thời nhà Minh. Theo ghi chép, sau khi Minh Thái tổ Chu Nguyên Chương định đô ở Kim Lăng, trước đêm giao thừa, ra lệnh cho toàn người dân ở Kinh thành được dán câu đối Tết ở trước cửa, và hoàng đế đã đích thân đi tuần hành thị sát, nhà nhà đều hân hoan vui vẻ. Câu đối Tết ngày xuân ngày một hưng thịnh, nó đã có lịch sử hàng nghìn năm, cho đến nay vẫn không hề bị mai một. Vào dịp năm mới nghìn nhà vạn hộ viết và dán câu đối Tết, đã trở thành một phần quan trọng nhất của nền văn hóa Trung Hoa.

Ghi chú: Phỏng theo sách giáo khoa “ Ấu Học Quỳnh Lâm” của zhengjian.org

Dịch từ: https://www.zhengjian.org/node/247816