The post 24 tiết khí: Biến hóa của Âm Dương đằng sau tiết khí Mang Chủng first appeared on Chánh Kiến Net.

[ChanhKien.org]

Tiểu hàn

Mỗi năm bắt đầu vào khoảng ngày 5 hoặc ngày 6 tháng 1 (dương lịch), khi Mặt Trời di chuyển đến đường hoàng kinh 285° là tiết tiểu hàn. Tiểu hàn cũng giống với đại hàn, tiểu thử, đại thử và xử thử, đều là tiết khí biểu thị sự thay đổi nóng lạnh của thời tiết. Sách Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải viết: “Tiểu hàn là tiết tháng 12, đầu tháng lạnh ít, vì thế gọi là tiểu hàn, đến giữa tháng là lạnh nhiều”. Lúc này thời tiết bắt đầu lạnh. Qua tiết tiểu hàn” tức là vào ngày tam cửu “xuất môn băng thượng tẩu” (bước trên băng).

Dân gian có câu tục ngữ: “Tiểu hàn đại hàn, lạnh thành kem”. Tiểu hàn biểu thị quá trình lạnh, lý giải trên mặt chữ là đại hàn sẽ lạnh hơn tiểu hàn, nhưng theo dữ liệu thời tiết, nhiều địa phương tiểu hàn lại lạnh hơn đại hàn, có thể nói là tiết khí lạnh nhất trong 24 tiết khí trong năm.

Đại hàn

Đại hàn là tiết khí cuối cùng của mùa đông, cũng là tiết khí cuối cùng trong năm, mỗi năm bắt đầu vào khoảng ngày 20 hoặc ngày 21 tháng 1 (dương lịch), khi Mặt Trời di chuyển đến đường hoàng kinh 300° là tiết đại hàn. Sách Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải viết: “Đại hàn là tiết trong tháng 12, tương tự như tiểu hàn”. Chương “Thụ thời thông khảo – thiên thì” trong sách Tam lễ nghĩa tông viết: “Đại hàn ở giữa, ở trên tiểu hàn, vì thế gọi là đại … khí lạnh đến cực điểm, vì thế mà gọi là đại hàn”. Lúc này rất nhiều nơi là thời kỳ lạnh nhất trong năm, gió lớn, nhiệt độ thấp, mặt đất phủ đầy tuyết, cảnh tượng giá lạnh trắng xóa trời đất, trời lạnh đất đóng băng.

Dựa theo phong tục Trung Quốc, đặc biệt là ở các vùng quê, mỗi khi đến “đại hàn” mọi người bắt đầu bận rộn tân trang nhà cửa, làm dưa muối, chuẩn bị đồ tết. Sách Chân châu trúc chi từ dẫn thời nhà Thanh ghi chép rằng: “Thịt muối gà, cá, vịt gọi là niên hào, được nấu lên để đón năm mới ……”, mọi người sau cái bận rộn của xuân hạ thu thì đến mùa nông nhàn của ba tháng mùa đông, đến tiết đại hàn báo hiệu lúc nông nhàn sắp kết thúc, khi chuẩn bị cá muối thịt khô, đã dần cảm nhận được cảnh sắc đất trời hồi xuân.

Thời gian này, trong thiên nhiên đang là khung cảnh giá lạnh tiêu điều. Nhưng dù là băng tuyết đầy trời, nhưng hoa mai hoa đào lại nở rộ, trắng như tuyết, hồng như lửa. Đại hàn là lúc lạnh nhất, nhưng hàn cực tất phản, cũng có nghĩa là, ngày xuân đã không còn xa. Năm cũ đã hết, mùa xuân sắp tới, cười đón một năm mới.

(Hết toàn văn)

Dịch từ:

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/23.html

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/24.html

The post 24 tiết khí (15): Tiểu hàn và Đại hàn first appeared on Chánh Kiến Net.

[ChanhKien.org]

Đại tuyết

Mỗi năm bắt đầu vào khoảng ngày 7 tháng 12 (dương lịch), khi Mặt Trời di chuyển đến đường hoàng kinh 255° là tiết đại tuyết. Sách Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải viết: “Tiết đại tuyết là tiết tháng 11, đại là cường thịnh, lúc này tuyết đã nhiều”. Từ lúc này thời tiết sẽ ngày một lạnh thêm, nhiệt độ giảm rõ rệt. Tuyết rơi sẽ từ ít đến nhiều, so với tiết tiểu tuyết thì số ngày tuyết rơi và lượng tuyết sẽ nhiều hơn nhiều, tuyết dần dần phủ đầy mặt đất.

Tuyết phủ kín mặt đất, trong việc canh tác có tác dụng giữ ấm mặt đất và giảm hạn hán. “Thụy tuyết triệu phong niên” (tuyết nhiều thì được mùa) là nói về đạo lý này.

Đông chí

Mỗi năm bắt đầu vào khoảng ngày 22 tháng 12 (dương lịch), khi Mặt Trời di chuyển đến đường hoàng kinh 270° là tiết đông chí. Sách Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải viết: “Khí đông ẩn tàng, lúc này đã đến cực điểm”. “Đông chí” là tiết khí phản ánh sự biến chuyển của mùa. Ngày đông chí ở bắc bán cầu là ngày mà ban ngày ngắn nhất, ban đêm dài nhất, vĩ tuyến càng cao thì ngày càng ngắn mà đêm càng dài, đến Bắc cực thì cả ngày là đêm. Qua tiết đông chí, ánh mặt trời bắt đầu chiếu đến bắc bán cầu, cho nên ngày ở bắc bán cầu sẽ dần dần dài lên, mà đêm tối thì dần dần ngắn lại. Còn ở Nam bán cầu thì ngược lại.

Tục ngữ nói: “Không qua đông chí không lạnh”. Ngày đông chí, nhiệt độ vẫn không phải là thấp nhất, qua tiết đông chí một thời gian nhiệt độ sẽ tiếp tục giảm. Vì thế dân gian Trung Quốc gọi ngày sau tiết đông chí là “số cửu hàn thiên”, và soạn thành bài hát “Đông cửu cửu ca” để miêu tả sự thay đổi thời tiết sau ngày đông chí: “Nhất cửu nhị cửu bất xuất thủ; tam cửu tứ cửu băng thượng tẩu; ngũ cửu lục cửu, duyên hà khán liễu; thất cửu hà khai; bát cửu nhạn lai; cửu cửu gia nhất cửu, canh ngưu biến đích tẩu” (Cứ chín ngày được gọi là một cửu, bài ca trên được tạm dịch ra là: Cửu một, cửu hai tay không động, cửu ba, cửu bốn bước trên băng, cửu năm, cửu sáu đi dọc bờ sông ngắm liễu, cửu bảy băng tan, cửu tám nhạn về, cửu chín lại về cửu một, trâu ta lại ra đồng). Bài hát “Đông cửu cửu ca” coi ngày đông chí là ngày đầu tiên của số cửu, miêu tả sự thay đổi của hiện tượng thời tiết có tính chu kỳ 81 ngày, sau đó là từ lạnh đến lạnh nhất rồi dần dần chuyển về ấm. Từ Cửu cửu ca có thể thấy, tam cửu, tứ cửu là thời kỳ lạnh nhất, vì thế mà dân gian mới có câu “lạnh ở tam cửu” hoặc “tam cửu nghiêm hàn”.

Nguồn gốc của tiết đông chí

Thời cổ đại, mọi người rất xem trọng tiết đông chí. Đông chí đã được định ra từ hơn 2500 năm trước vào thời Xuân Thu, từ thời nhà Ân và nhà Chu đến nhà Tần đều lấy đông chí là mốc đầu năm. Đến nhà Hán thì xem đông chí là “tiết đông”, quan phủ phải cử hành nghi thức chúc mừng gọi là “đông chúc” và được nghỉ lễ. Sách Hậu Hán thư có ghi chép như sau: “Vào khoảng đông chí, quân tử an thân tịnh thể, các quan không làm việc, không nghe chính sự, …” Cho nên từ trên xuống dưới trong triều đình nghỉ ngơi, quân đội chờ lệnh, biên phòng đóng cửa, thương nhân ngừng buôn bán, bạn bè thân hữu tặng nhau đồ ăn ngon, thăm hỏi lẫn nhau, là ngày vui vẻ an thân tịnh thể. Từ sau triều Tống, đông chí là ngày cúng tế tổ tiên, mọi người trong ngày này thăm hỏi phụ mẫu và các bậc trưởng bối. Hoàng đế ra thành ngoại cử hành nghi lễ tế tự. Vì thế đông chí còn được gọi là “Á tuế”. Sách Thanh gia lục có cách nói “đông chí lớn như cả năm”, gọi là “tiết đông chí”. Điều này nói lên rằng người xưa rất coi trọng đông chí. Người ta cho rằng đông chí là sự chuyển hóa tự nhiên của hai khí âm dương, là phúc khí trời ban cho.

Truyền thuyết liên quan đến tiết đông chí

Sách Yến kinh tuế thời kí viết: “Đông chí, không phải là ngày lễ trong dân gian, chỉ ăn hoành thánh mà thôi”, thời xưa người già ở Bắc Kinh có câu nói “Đông chí ăn hoành thánh, hạ chí ăn mỳ”. Đông chí ăn hoành thánh (còn gọi là vằn thắn) là vì có câu chuyện như sau: Vào thời Hán, quân Hung Nô ở phương bắc thường xâm phạm biên cương, người dân không được an ổn. Thời đó trong bộ lạc Hung Nô có hai thủ lĩnh là Hồn Thị và Truân Thị rất hung hãn. Người dân hận họ thấu xương, thế là họ dùng thịt bao lại thành sừng, lấy âm “hồn” và âm “truân” gọi là “hồn đồn” tức là hoành thánh. Hận mà ăn hoành thánh, để cầu chiến loạn chấm dứt, để có thể trải qua những ngày tháng thái bình. Vì lần đầu làm thành hoành thánh vào đúng ngày đông chí nên về sau quy ước thành tục lệ, vào ngày đông chí mọi nhà đều ăn hoành thánh.

Ăn “niết đống nhĩ đóa” là cách gọi dân gian của người Hà Nam ăn há cảo vào tiết đông chí. Vì sao lại có tục lệ này? Tương truyền Nam Dương y thánh là Trương Trọng Cảnh từng làm quan ở quận Trường Sa, ngày ông cáo lão hồi hương là ngày mùa đông tuyết lớn, rét cắt da cắt thịt. Ông nhìn thấy những người dân làng mình ở hai bên bờ sông Bạch Hà ở Nam Dương quần áo rách rưới, có không ít người tai bị lạnh cứng nứt nẻ, trong lòng ông rất thương tâm, liền gọi mấy đệ tử dựng lều hành y ở Quan Đông, Nam Dương, dùng thịt dê, quả ớt và một ít dược liệu bài trừ hàn khí luộc chín trong nồi, rồi vớt ra mang đi băm, rồi lại lấy da bao lại thành hình cái tai, sau đó lại cho vào nồi nấu chín, tạo ra một thang thuốc gọi là ‘khu hàn kiểu nhĩ thang’ để cho người dân ăn. Người dân sau khi ăn thì tai của họ đã được trị khỏi. Về sau mỗi lần đến đông chí, mọi người mô phỏng theo đó làm để ăn, vì thế hình thành phong tục “niết đống nhĩ đóa”. Về sau người ta gọi nó là sủi cảo, cũng có nơi gọi là há cảo và bánh chẻo, mọi người còn truyền nhau rằng ăn sủi cảo vào ngày đông chí không bị lạnh tai.

Dịch từ:

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/21.html

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/22.html

The post 24 tiết khí (14): Đại tuyết và Đông chí first appeared on Chánh Kiến Net.

[ChanhKien.org]

Lập đông

Lập đông là tiết khí đầu tiên của mùa đông, bắt đầu vào khoảng ngày 7 hoặc ngày 8 tháng 11 (dương lịch), khi Mặt Trời di chuyển đến đường hoàng kinh 225°. Sách Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải viết: “lập là kiến thủy”, lại nói : “đông (冬) cùng âm với chung(终) nghĩa là kết thúc, vạn vật thu tàng”. Lập đông có ý là mùa đông đã đến. Từ xưa sách Lã thị xuân thu thập nhị nguyệt kí đã coi lập xuân, xuân phân, lập hạ, hạ chí, lập thu, thu phân, lập đông, đông chí là tám tiết khí quan trọng nhất trong 24 tiết khí, chúng báo hiệu một cách chuẩn xác, rõ ràng quá trình chuyển đổi của bốn mùa.

Mùa đông (冬) cùng âm với (终) tức là kết thúc. Trung y cho rằng vào mùa đông khí dương trong cơ thể ẩn tàng, khí âm cực thịnh, cỏ cây suy tàn, côn trùng tìm chỗ ẩn náu, hoạt động của vạn vật có xu hướng đình trệ, đi vào trạng thái ngủ đông, nghỉ ngơi dưỡng sức, để chuẩn bị cho mùa xuân bừng bừng sức sống.

Tiểu tuyết

Mỗi năm bắt đầu vào khoảng ngày 22 hoặc ngày 23 tháng 11 (dương lịch), khi Mặt Trời di chuyển đến đường hoàng kinh 240° là tiết tiểu tuyết. Sách Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải viết: “Tiểu tuyết là tiết trong tháng 10, trời mưa gặp khí lạnh vì thế mà ngưng kết thành tuyết. Tuyết rơi chưa nhiều đã ngừng”. Nhiệt độ hạ thấp, nước rơi xuống xuất hiện bông tuyết, nhưng lúc này mới là đầu mùa tuyết, tuyết rơi ít. Tiểu tuyết ý nghĩa là tuyết bắt đầu rơi, nhưng tuyết vẫn không nhiều. Từ thời điểm này sẽ dần dần cảm thấy mùa đông đang đến, nhưng ánh mặt trời vẫn đủ, cho nên còn có tên gọi là tiểu xuân.

Thụy tuyết triệu phong niên, sương trọng kiến tình thiên (Tuyết rơi đúng lúc là dấu hiệu của một năm được mùa, sau sương mù trời lại xanh). Tuyết rơi sau tiết tiểu tuyết là tuyết rơi đúng lúc, vì thế gọi là thụy tuyết. Thụy tuyết có lợi cho mùa màng bội thu, cũng có ích cho sức khỏe của con người. Lượng nước trong tuyết chỉ bằng 1/4 lượng nước trong nước thông thường, thường xuyên uống sẽ có lợi cho sức khỏe.

Dịch từ:

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/29.html

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/20.html

The post 24 tiết khí (13): Lập đông và Tiểu tuyết first appeared on Chánh Kiến Net.

[ChanhKien.org]

Hàn lộ

Hàn lộ là tiết khí thứ 17 trong 24 tiết khí. Tiết hàn lộ bắt đầu vào khoảng ngày 8 hoặc ngày 9 tháng 10 (dương lịch), khi Mặt Trời di chuyển đến đường hoàng kinh 195°. Sách “Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải” viết: “Hàn lộ là tiết tháng chín, sương gặp khí hàn lạnh thì ngưng kết”. Lúc này nhiệt độ còn thấp hơn so với tiết bạch lộ, sương mai nhiều hơn, những giọt sương trong suốt, tinh khiết trên mặt đất sắp sửa ngưng kết thành sương muối, lại mang theo sự giá lạnh. Sau tiết hàn lộ, trời dần dần mát trở lại, đúng là sương rơi lạnh buốt.

Sương giáng

Sương giáng là tiết khí thứ 18 trong 24 tiết khí. Tiết sương giáng bắt đầu vào khoảng ngày 23 hoặc ngày 24 tháng 10 (dương lịch), khi Mặt Trời di chuyển đến đường hoàng kinh 210°. Sách Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải viết: “Sương giáng là tiết trong tháng chín, khí thu lại nhưng ngưng đọng, giọt sương kết thành sương muối”. Đến khi này nhiệt độ xuống đến mức dưới 0°C, hơi nước trong không khí ngưng kết thành những hạt sương muối màu trắng trên mặt đất. Sương giáng là chỉ sương lúc ban đầu. Những loài cây không chịu được rét ngừng sinh trưởng, lúc này đã hiện ra cảnh tượng cuối thu.

Sương giáng là tiết khí cuối cùng của mùa thu.

Dịch từ:

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/17.html

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/18.html

The post 24 tiết khí (12): Hàn lộ và Sương giáng first appeared on Chánh Kiến Net.

The post 24 tiết khí (11): Bạch lộ và Thu phân first appeared on Chánh Kiến Net.

The post 24 tiết khí (10): Lập thu và Xử thử first appeared on Chánh Kiến Net.

[ChanhKien.org]

Tiểu thử

Tiểu thử là tiết khí thứ 11 trong 24 tiết khí, khi Mặt Trời di chuyển đến đường hoàng kinh 105° là đến tiết tiểu thử. “Thử” có nghĩa là nóng nực. Tiểu thử là tiết khí phản ánh nhiệt độ của mùa hè, biểu thị thời tiết đã rất nóng, nhưng chưa đến lúc nóng nhất, vì thế mới gọi là tiểu thử. Sách “Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải” viết: “Tiểu thử tiết tháng sáu… nóng và nhiệt, mà nhiệt cũng phân thành đại và tiểu, đầu tháng là tiểu, giữa tháng là đại, lúc này nhiệt khí vẫn tiểu”. Sách “Quần phương phổ” viết: “Thời tiết nóng đến tiểu thử vẫn chưa đến cực điểm”, lúc này nhiệt độ tăng lên nên rất nóng nực, nhưng vẫn chưa đến cực điểm”.

Theo âm lịch, từ tiểu thử đến lập thu là 31 ngày, nên dân gian gọi là tiết “phục hạ”, tiết phục hạ phân thành sơ phục, nhị phục, tam phục. Có câu: “nhiệt tại tam phục”, đây là lúc khí dương cực vượng, nhiệt độ cao nhất trong năm. Dựa theo nguyên tắc dưỡng sinh “xuân hạ dưỡng dương” của Trung y, một số bệnh mãn tính thường phát bệnh vào lúc dương hư âm hàn của mùa đông, phần nhiều có thể thông qua việc điều dưỡng ở tiết phục hạ khiến cho bệnh chuyển biến tốt, thậm chí là khỏi hẳn. Đây chính là phương pháp mà Trung y gọi là “bệnh mùa đông, trị mùa hè”.

Đại thử

Thử nghĩa là nóng nực, vì vậy Đại thử là thời kỳ nóng nực nhất trong năm. Tiết đại thử bắt đầu vào khoảng ngày 23 hoặc ngày 24 tháng 7 (dương lịch), khi Mặt Trời di chuyển đến đường hoàng kinh 120°. Sách “Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải” viết: Tiết tháng sáu… nóng và nhiệt, mà nhiệt cũng phân ra đại và tiểu, đầu tháng là tiểu, giữa tháng là đại, đến lúc này nhiệt khí đã đến đại”. Lúc này đúng vào tiết trung phục, đây là thời kỳ nóng nhất trong một năm.

Sách “Quản tử” viết: “Đến tiết đại thử, vạn vật phồn vinh”. Nhiều nơi ở Trung Quốc có câu ngạn ngữ “tam phục bất nhiệt, ngũ cốc bất kết”, nói lên sự liên hệ mật thiết của nhiệt độ trong thời gian này với sự sinh trưởng của các cây trồng nông nghiệp.

Tiết đại thử nóng nực là mùa hoa nhài, hoa sen nở rộ. Hương hoa nhài ngào ngạt tỏa lên người, trời càng nóng hương thơm lan tỏa càng ngào ngạt, hương thơm làm cho con người cảm thấy thanh khiết nhẹ nhàng. Hoa sen thanh cao tinh khiết, không sợ ánh mặt trời chói chang và mưa rào, sáng nở chiều thu lại, thi nhân tán thưởng hoa sen mà có câu “Ánh nhật hà hoa biệt dạng hồng” (dưới ánh mặt trời hoa sen phân ra hai màu hồng tươi tắn trong và ngoài).

Dịch từ:

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/11.html

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/12.html

The post 24 tiết khí (9): Tiểu thử và Đại thử first appeared on Chánh Kiến Net.

[ChanhKien.org]

Mang chủng

Mang chủng là tiết khí thứ chín trong 24 tiết khí. Mang chủng phản ánh vật hậu (ảnh hưởng của thời tiết, khí hậu đến sự phát triển của sinh vật), “mang” chỉ những cây trồng có râu nhọn như đại mạch, tiểu mạch bắt đầu chín thì cần phải cắt đi, “chủng” nghĩa là hạt giống, hay gieo trồng ngũ cốc, kê, cao lương… đây là thời điểm bận rộn nhất. Có người hiểu “mang (芒) chủng” thành “mang (忙) chủng” (nghĩa là bận rộn gieo trồng). Tiết mang chủng bắt đầu vào khoảng ngày 5 hoặc ngày 6 tháng 6 (dương lịch), khi Mặt Trời di chuyển đến đường hoàng kinh 75°. Sách “Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải” viết: “Tiết tháng 5 là thời điểm những cây trồng có râu nhọn có thể thu hoạch được”. Ý nói rằng đã đến lúc cần nhanh chóng thu hoạch tiểu mạch, đại mạch và các loại ngũ cốc khác. Có câu “Xuân tranh nhật, hạ tranh thời” (mùa xuân tranh thủ từng ngày, mùa hạ tranh thủ từng giờ), “tranh thời” ở đây chỉ việc thu hoạch của nhà nông bận rộn vào thời gian này. Người ta thường nói “tam hạ” là bận rộn nhất, chỉ ba việc thu hoạch vụ hè, gieo hạt vụ hè và gieo trồng vụ đông. Sau tiết Mang chủng, vùng hạ lưu sông Trường Giang, Trung Quốc bước vào mùa mưa dầm.

Vùng trung và hạ lưu sông Trường Giang ở Trung Quốc lưu truyền rất nhiều câu tục ngữ dân gian liên quan đến hiện tượng mưa dầm này, ở đây chúng tôi tập hợp được một số câu.

“Tam cửu khiếm đông phong, Hoàng mai vô đại vũ”. Câu tục ngữ nghĩa là vào thời điểm tam cửu [1] mà không có gió đông thổi, hoặc gió đông thổi ít, thì lượng mưa trong tiết mang chủng sẽ ít. Ngày đầu tiên của tam cửu cách ngày đầu tiên của tiết mang chủng khoảng 150 ngày. Gió đông thổi trong thời gian tam cửu có liên hệ mật thiết với lượng mưa trong tiết mang chủng.

Còn có rất nhiều câu tục ngữ khác dựa vào đặc điểm thời tiết mùa đông để dự đoán lượng mưa, ví dụ câu “Tịch nguyệt lí đa tuyết, thủy hoàng mai” (tháng chạp tuyết rơi nhiều thì mưa dầm nhiều), nghĩa là nói đến mối quan hệ giữa tuyết trong tháng 12 với mưa dầm.

“Hàn thủy khô, hạ thủy khô”, chữ “khô” chỉ lượng mưa ít. Câu tục ngữ này nói rằng nếu mùa đông mưa ít thì sẽ mưa dầm ít.

“Phát tẫn đào hoa thủy, tất thị hạn hoàng mai”, ” đào hoa thủy” chỉ mưa trong thời gian hoa đào nở vào tiết thanh minh hoặc tháng tư. “Hạn hoàng mai” chỉ mưa dầm ít hoặc mưa dầm đến muộn trong tiết Mang chủng. Ở vùng hạ du sông Trường Giang, nếu trong thời gian hoa đào nở vào tiết thanh minh hoặc tháng tư mà có nhiều mưa, được dân gian gọi là “phát tẫn đào hoa thủy”, thì sang tiết mang chủng mưa dầm sẽ ít, hoặc mưa dầm đến muộn. Câu tục ngữ “Đào hoa lạc tại nê tương lí, đả mạch đả tại bồng trần lí; đào hoa lạc tại bồng trần lí, đả mạch đả tại nê tương lí” cũng có ý nghĩa tương tự.

“Xuân thủy phô, hạ thủy khô”, “phô” chỉ lượng mưa nhiều so với hàng năm. Câu tục ngữ ý nói rằng, nếu mưa vào mùa xuân nhiều thì đến mùa hè mưa dầm sẽ ít, dễ xuất hiện khô hạn. Câu này đồng nghĩa với “phát tẫn đào hoa thủy, tất thị hạn hoàng mai”, đều quan sát lượng mưa mùa xuân để dự báo mưa dầm.

“Hành đắc xuân phong, tất hữu hạ vũ”, xuân phong nghĩa là gió mùa xuân, chỉ gió ở hướng đông (phần nhiều là gió đông nam), mưa mùa hạ chỉ mưa dầm. Câu tục ngữ có ý rằng, năm nào mùa xuân mà có nhiều gió đông thì mưa dầm mùa hạ thường nhiều.

“Tiểu mãn bất mãn, hoàng mai bất quản”, nói rằng tiết tiểu mãn và tiết mang chủng có liên quan với nhau về lượng mưa, nếu tiết tiểu mãn mưa ít thì đến tiết mang chủng lượng mưa cũng sẽ ít, hoặc hoàng mai (mưa phùn) đến chậm.

Những câu tục ngữ dân gian kể trên là những kinh nghiệm quý báu về thời tiết, có độ chính xác lên đến trên 70%, xem ra còn “khoa học” hơn những dự báo thời tiết được xây dựng trên cơ sở khoa học hiện đại.

Hạ chí

Hạ chí là tiết khí thứ 10 trong 24 tiết khí. Chí có nghĩa là cực, ngày hạ chí là ngày có đường đi của mặt trời dài nhất. Vào ngày này (ở bắc bán cầu) ngày dài nhất, đêm ngắn nhất, thời tiết bắt đầu nóng nực. Thông thường mỗi năm tiết hạ chí bắt đầu vào khoảng ngày 21 tháng 6 (dương lịch), khi Mặt Trời di chuyển đến đường hoàng kinh 90°. Sách “Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải” viết: “Hạ chí là tiết trong tháng năm, Hạ, chính là lớn lên, chí cũng là cực, vạn vật đến lúc này đều sinh trưởng lớn lên mà đến chí cực”, tức là vạn vật sinh trưởng tươi tốt, bắt đầu trưởng thành. “Hán học đường kinh giải” trong “Tam lễ nghĩa tông” của Thôi Linh Ân viết: “Hạ chí là tiết giữa mùa hạ, chí có ba nghĩa, một là khí dương lên đến chí cực, hai là khí âm bắt đầu sinh, ba là mặt trời ở cực bắc, vì thế mới gọi là chí”. Ngày hạ chí mặt trời ở vị trí cao nhất trên bầu trời, ánh sáng gần như chiếu thẳng tới cực bắc, ngày ở bắc bán cầu dài nhất, đêm ngắn nhất; sau ngày hạ chí, ánh mặt trời dần chuyển vị trí đến nam bán cầu, ngày bắt đầu ngày một ngắn đi.

Việc tế tự trong ngày hạ chí có từ thời nhà Chu, người ta cho rằng làm thế có thể tiêu trừ dịch bệnh, mất mùa và nạn đói. Sách “Chu lễ xuân quan thần sĩ” viết: “Dĩ đông nhật chí trí thiên thần nhân quỷ, dĩ hạ nhật chí trí đích phương vật mị, dĩ (thị hội) quốc chi hung hoang, dân chi trát tang”, nghĩa là ngày đông chí khí dương thăng lên mà tế quỷ thần, ngày hạ chí khí âm thăng lên mà tế trời đất vật mị (thần của trăm vật). Tế nhân quỷ ở tổ đường, tế vật mị ở đàn. Sách “Chu lễ xuân thân đại tư lạc” viết: “Ngày đông chí, lập đàn tế trong cung đình, tấu nhã nhạc lục biến thì Thiên thần sẽ giáng xuống. Ngày hạ chí, lập đàn tế trên sông thì Thần thổ địa sẽ xuất hiện”. Tế thiên địa nhân thần đều phải thuận theo người và vật.

Y học cổ đại có câu nói “đông chí nhất dương sinh, hạ chí nhất âm sinh”, cho rằng cơ thể con người nếu phù hợp với âm dương bốn mùa thì sẽ không sinh bệnh, đây là quan điểm về quy luật vận hành âm dương “thiên nhân hợp nhất” của y học cổ đại Trung Quốc. Từ đó ta có thể nhận thấy khoa học cổ đại Trung Quốc coi cơ thể người, sinh mệnh và vũ trụ là một thể thống nhất, nó đi con đường hoàn toàn khác với khoa học hiện đại coi con người, sinh mệnh và vũ trụ là tách rời.

[1] Tam cửu: Thời xưa người ta chia 81 ngày tính từ đông chí thành 9 phần để biểu hiện thời tiết chuyển biến từ lạnh đến hàn rồi về ấm. Tam cửu là ngày từ thứ ngày 18 đến thứ ngày 27, tam cửu cùng với tứ cửu được coi là những ngày lạnh nhất trong năm.

Dịch từ:

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/9.html

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/10.html

The post 24 tiết khí (8): Mang chủng và Hạ chí first appeared on Chánh Kiến Net.

The post 24 tiết khí (7): Lập hạ và Tiểu mãn first appeared on Chánh Kiến Net.

[ChanhKien.org]

Thanh minh

Thanh minh là tiết khí thứ năm trong 24 tiết khí, tiết thanh minh bắt đầu vào khoảng ngày 4 hoặc ngày 5 tháng 4 (dương lịch) hàng năm, khi mặt trời di chuyển đến đường hoàng kinh 15°. Sách “Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải” viết: “Thanh minh là tiết tháng 3 … vạn vật đến lúc đó đều tinh khiết và trong sáng”. Sách “Đế kinh tuế kí thắng” thời Thanh chép rằng: “vạn vật sinh trưởng lúc ấy đều thanh tịnh, tinh khiết, trong sáng, vì thế mới gọi là thanh minh”. Vào tiết thanh minh, thời tiết dần dần chuyển sang ấm áp, băng tuyết tan chảy, cỏ cây xanh tốt, phong cảnh thanh khiết tươi sáng của mùa xuân đã thay thế cho cảnh tượng cỏ cây khô héo, xác xơ, tiêu điều của mùa đông. Bầu không khí khi này trở nên trong trẻo và quang đãng, vạn vật bừng bừng vươn lên.

Thanh minh cũng là tiết khí duy nhất trong 24 tiết khí trở thành một ngày lễ dân gian Trung Quốc với lịch sử hơn 2000 năm. Vào trước và sau tiết thanh minh thường có mưa phùn rơi lất phất, gió thổi nhè nhẹ, vì thế có câu rằng “Triêm y dục thấp hạnh hoa vũ, xuy diện bất hàn dương liễu phong” (Mưa trên cây hoa hạnh làm áo ướt nhẹ, gió trên cành dương liễu thổi vào mặt không lạnh) [2]. Cảnh sắc đẹp như tranh vẽ, vào thời điểm này người ta có tập tục truyền thống là đạp thanh du xuân (đạp thanh: đi chơi trong tiết thanh minh) và tảo mộ. Thi nhân đời Đường là Đỗ Mục có câu thơ nổi tiếng miêu tả sinh động về mùa xuân như sau: “Thanh minh thời tiết vũ phân phân, lộ thượng hành nhân dục đoạn hồn….” (Tiết thanh minh mưa rơi lất phất; Người đi đường mang vẻ âu sầu)[3]

Nguồn gốc của tiết thanh minh

Trong văn hoá Trung Quốc có một câu chuyện truyền thuyết cảm động lòng người liên quan đến tiết thanh minh. Thời Xuân Thu Chiến Quốc, đại công tử của nước Tấn là Trùng Nhĩ bị gian thần hãm hại, may nhờ có sự bảo hộ của đại thần Giới Tử Thôi (còn gọi là Tử Suy) mà thoát được, phải lưu vong sang nước khác. [1]

Có một ngày khi đến một ngọn núi lớn thì họ bị lạc đường, mấy ngày đêm liên tiếp không có gì để ăn, công tử Trùng Nhĩ bị đói đến mức hoa mắt chóng mặt không còn sức đi. Giới Tử Thôi đã cắt lấy một miếng thịt đùi của mình nướng lên đưa cho công tử Trùng Nhĩ ăn. Ăn xong công tử hỏi thịt lấy từ đâu, Giới Tử Thôi nói rằng đó là miếng thịt ở trên đùi mình. Công tử Trùng Nhĩ cảm động nói: “Ông đối đãi với ta tốt như thế, ngày sau ta báo đáp ông thế nào đây?” Giới Tử Thôi nói: “Tôi không cần báo đáp, nhưng xin ngài đừng quên nỗi đau cắt thịt của tôi, xin hãy nghĩ đến phép trị quốc nhiều hơn, hy vọng sau này ngài sẽ trở thành một vị quân vương anh minh”.

Cuối cùng sau 19 năm lưu vong, công tử Trùng Nhĩ về nước làm Tấn vương, trở thành Tấn Văn Công nổi danh thời Xuân Thu Ngũ Bá. Ông phong thưởng cho các thần tử đã đi theo ông, cùng ông đồng cam cộng khổ, duy chỉ quên mất Giới Tử Thôi. Có người đến trước mặt Tấn Văn Công kêu oan cho Giới Tử Thôi, Tấn Văn Công bỗng nhớ ra chuyện cũ, trong lòng cảm thấy hổ thẹn, lập tức cho người đi mời Giới Tử Thôi lên triều để phong thưởng. Nhưng đến mời mấy lần mà Giới Tử Thôi không đi, Tấn Văn Công chỉ còn cách đích thân đến mời. Tuy nhiên khi đến nhà Giới Tử Thôi, Tấn Văn Công chỉ thấy cửa lớn đóng chặt, Giới Tử Thôi không muốn gặp nhà vua nên đã cõng mẹ già trốn vào núi Miên Sơn (nay thuộc đông nam huyện Giới Hưu, tỉnh Sơn Tây).

Tấn Văn Công sai ngự lâm quân lên núi Miên Sơn tìm kiếm, nhưng cũng không tìm thấy. Lúc này có người đề ra một cách phóng hỏa đốt núi, đốt ba mặt còn chừa ra một mặt thì Giới Tử Thôi sẽ tự đi ra [4]. Tấn Văn Công nghe theo liền ra lệnh phóng hỏa đốt núi, nào ngờ lửa to cháy ba ngày ba đêm, sau khi lửa tắt mà vẫn không thấy Giới Tử Thôi đi ra. Tấn Văn Công lên núi tìm thì thấy hai mẹ con Giới Tử Thôi ôm nhau chết cháy ở dưới gốc cây liễu, Tấn Văn Công nhìn thi thể của Giới Tử Thôi khóc mà bái lạy một hồi, rồi cho người an táng ông, sau đó phát hiện ra sau lưng Giới Tử Thôi che một hốc cây liễu, trong hốc cây có vẻ như có thứ gì đó, móc ra xem thì ra là một vạt áo, trên đó có viết một bài huyết thơ:

Cát nhục phụng quân tận đan tâm, đãn nguyện chủ công thường thanh minh.

Liễu hạ tác quỷ chung bất kiến, cường tự bạn quân tác gián thần.

Thảng nhược chủ công tâm hữu ngã, ức ngã chi thì thường tự tỉnh.

Thần tại cửu tuyền tâm vô quý, cần chính thanh minh phục thanh minh.

Tạm dịch:

Chân thành cắt thịt phụng sự vua, mong chủ công luôn thanh minh

Ta chết dưới gốc liễu mà không gặp, hơn là làm một quan viên hầu cận vua

Nếu như chủ công nhớ đến thần, xin ngài thường xuyên soi xét mình

Thần nơi cửu tuyền không hối tiếc, chỉ mong ngài cần chính thanh minh khôi phục thanh minh

Tấn Văn Công mang bức huyết thư cất vào trong tay áo, rồi an táng hai mẹ con Giới Tử Thôi ở dưới gốc cây liễu cháy đen đó. Lúc rời đi, Tấn Văn Công chặt một đoạn cây liễu cháy đen mang về cung làm thành một đôi guốc mộc, hàng ngày khi đi guốc vào chân đều than rằng “túc hạ (dưới bàn chân) thật đáng thương”. Vì thế “túc hạ” trở thành cách xưng hô kính trọng của người xưa giữa những người ngang hàng cùng vai vế, nghe nói bắt nguồn từ câu chuyện này.

Đến năm sau, Tấn Văn Công dẫn theo quần thần, mặc quần áo trắng đi bộ lên núi cúng tế Giới Tử Thôi để biểu thị sự thương tiếc. Khi đến trước mộ phần, mọi người thấy cây liễu cháy đen kia nay đã sống lại, cành lá xanh tươi lung lay trong gió. Tấn Văn Công thấy cây liễu già sống lại như nhìn thấy Giới Tử Thôi vậy. Sau khi cúng tế xong, Tấn Văn Công ban cho cây liễu già danh xưng là “thanh minh liễu”, và đặt tên cho ngày đó là tiết thanh minh.

Về sau, Tấn Văn Công thường mang bức huyết thư bên mình như lời răn đe nghiêm khắc nhắc nhở ông trong việc trị quốc. Tấn Văn Công cần chính thanh minh chăm lo việc nước, cai trị đất nước rất tốt. Người dân nước Tấn được an cư lạc nghiệp, thường vô cùng nhớ tiếc Giới Tử Thôi có công không nhận ban thưởng, không màng trân bảo. Mỗi năm đến ngày mất của ông, để tưởng niệm ông mọi người đều không đốt lửa, chỉ dùng bột mì và mứt táo nặn thành hình chim én, rồi dùng cành liễu xuyên qua cắm ở trước cổng để gọi linh hồn ông, người ta gọi đó là “Chi Thôi Yến” (chim yến Chi Thôi – Giới Tử Thôi còn được gọi là Giới Chi Thôi). Cũng từ đó về sau, tết hàn thực và tiết thanh minh trở thành một ngày lễ long trọng của người dân trên khắp Trung Quốc. Mỗi khi đến tết hàn thực mọi người không nhóm lửa thổi cơm, chỉ ăn đồ ăn lạnh. Ở phương Bắc, người dân chỉ ăn các đồ ăn lạnh đã được làm từ trước như bánh táo hoặc bánh lúa mạch v.v.; ở phương Nam, đa phần ăn bánh ngải cứu và bánh củ sen. Vào mỗi dịp thanh minh mọi người thường lấy nhành liễu tết thành vòng tròn đội lên đầu, để cành liễu ở trước và sau nhà để tưởng nhớ Tử Thôi.

[1] Ở Việt Nam câu chuyện này gắn liền với sự tích Tết Hàn thực

[2] Đây là hai câu thơ trong bài “Tuyệt cú” của Chí An thiền sư

[3] Đây là hai câu thơ trong bài “Thanh minh” của Đỗ Mục

[4] Theo một số ghi chép thì Giới Tử Thôi là một người rất có hiếu, người nêu ra kế sách đốt núi cho rằng ông Tử Thôi rất có hiếu như thế, khi thấy núi bị đốt thì sẽ cõng mẹ đi ra.

Cốc vũ

Cốc vũ là tiết khí thứ sáu trong 24 tiết khí, bắt đầu vào khoảng ngày 20 hoặc ngày 21 tháng 4 (dương lịch), khi mặt trời di chuyển đến đường hoàng kinh 30°. Sách “Nguyệt lệnh thất thập nhị hậu tập giải” viết: “Cốc vũ là tiết trong tháng ba, sau tiết vũ thủy, đất đai phì nhiêu, nay lại thêm mưa nên khe suối có nước. Trong tiếng Trung chữ vũ (雨) đọc theo thanh bốn (thanh từ cao xuống thấp), như âm thanh mưa rơi trên ruộng lúa. Đến thời điểm này là gieo hạt ngũ cốc, từ trên mà ném xuống”. Vì thế, người xưa gọi là “vũ sinh bách cốc” (mưa sinh ra trăm loại ngũ cốc). Thời tiết khi này ôn hòa, lượng mưa tăng cao rõ rệt, điều này rất quan trọng đối với sự sinh trưởng phát triển của thực vật.

Có rất nhiều câu ngạn ngữ về dự báo thời tiết liên quan đến cốc vũ, như “Cốc vũ âm trầm trầm, lập hạ vũ lâm lâm” (cốc vũ trời âm u, lập hạ mưa tuôn) hay như “Cốc vũ hạ vũ, tứ thập ngũ nhật vô can thổ” (cốc vũ hạ vũ 45 ngày đất chẳng khô) v.v.

Hoa mẫu đơn, loài hoa được mệnh danh là vua của các loài hoa, lại có tên tục là hoa cốc vũ. Âu Dương Tu từng nói: “Hoa Lạc nở vào dịp cốc vũ”, hoa lạc ở đây chỉ hoa mẫu đơn ở Lạc Dương. Tiết cốc vũ là thời điểm cuối của ba tháng mùa xuân, cái se lạnh của mùa xuân đã hết, cái nắng hè chói chang đã đến, cỏ cây tươi tốt, chim én bay lượn, khí hậu ấm áp dễ chịu cho con người, đây là thời điểm tốt để đi chơi xuân, thời điểm cuối xuân này hoa mẫu đơn đang nở, khiến cho người người du xuân thêm phần hứng khởi.

Dịch từ:

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/5.html

https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/6.html

The post 24 tiết khí (6): Thanh minh và Cốc vũ first appeared on Chánh Kiến Net.

The post 24 tiết khí (5): Kinh trập và Xuân phân first appeared on Chánh Kiến Net.

The post 24 tiết khí (4): Lập xuân và Vũ thủy first appeared on Chánh Kiến Net.

The post 24 tiết khí (3): Giới thiệu first appeared on Chánh Kiến Net.

[ChanhKien.org]

Lịch pháp Trung Quốc dùng chu kỳ thời gian Mặt Trăng quay một vòng quanh Trái Đất (29,5306 ngày) là một tháng, dùng chu kỳ thời gian Trái Đất quay một vòng quanh Mặt Trời (365,2419 ngày) là một năm. Vì để làm cho số ngày trung bình của một năm (ở đây hiểu là số ngày của 12 vòng Mặt Trăng quay quanh Trái Đất là 354 hoặc 355 ngày) khớp với số ngày của một năm Trái Đất quay quanh Mặt Trời, người xưa đã định ra tháng nhuận. Dựa theo ghi chép từ thế kỷ VI trước Công Nguyên, Trung Quốc đã bắt đầu định ra 19 năm có 7 năm nhuận hoặc có 7 tháng nhuận để cân đối giữa âm lịch và dương lịch.

Lịch pháp Trung Quốc dùng thiên can và địa chi để làm tên gọi cho năm và ngày, thiên can có 10 can, vì thế chúng thường được gọi là thập can với thứ tự được quy định như sau: Giáp, Ất, Bính, Đinh, Mậu, Kỷ, Canh, Tân, Nhâm, Quý. Địa chi có 12 chi, theo thứ tự là: Tý, Sửu, Dần, Mão, Thần (Thìn), Tị, Ngọ, Vị (Mùi), Thân, Dậu, Tuất, Hợi. Trong đó, Giáp, Bính, Mậu, Canh, Nhâm là dương can; Ất, Đinh, Kỷ, Tân, Quý là âm can. Tý, Dần, Thần (Thìn), Ngọ, Thân, Tuất là dương chi; Sửu, Mão, Tỵ, Vị (Mùi), Dậu, Hợi là âm chi. Dương can đối ứng với dương chi, âm can đối ứng với âm chi, thành vòng tuần hoàn giáp tý (còn gọi là vòng hoa giáp) 60 năm một chu kỳ.[1]

22 thiên can địa chi này tuy phức tạp nhưng lại có trình tự, mang đầy tính viên dung và tính quy luật trong đó. Chúng biểu thị cho quy luật vận hành của đại tự nhiên, tức là sự vận động tương hỗ giữa thời không (thời gian và phương vị), cũng là kết quả của tác dụng giữa “âm” và “dương”. Lịch pháp Trung Quốc đã thể hiện đầy đủ tư tưởng về âm dương ngũ hành, ẩn chứa quy luật vận hóa tuần hoàn của tự nhiên.

Dịch từ: https://media.zhengjian.org/media/zjbooks/chinesecalendar/tgdz.html

[1] Chỉ có âm can mới có thể ghép với âm chi, dương can mới có thể ghép với dương chi.

The post 24 tiết khí (2): Thiên can địa chi first appeared on Chánh Kiến Net.

The post 24 tiết khí: Lời tựa first appeared on Chánh Kiến Net.